Narit peu-intat Paduka njang mulija Teungku Sjiek Di Tiroe Hasan Muhammad, lam keunarang: PAKRIBAN GEUTANJOË ATJÈH TANGIËNG DROËTEUH? ATJÈH
Narit peu-intat Paduka njang mulija Teungku Sjiek Di Tiroe Hasan Muhammad, lam keunarang:
PAKRIBAN GEUTANJOË ATJÈH TANGIËNG DROËTEUH?
ATJÈH BAK MATA DONJA
Njoë keuh saboh sueuë njang rajek that keu geutanjoë bansa Atjèh bak masa njoë, njang wadjéb tapham uroë dan malam. Sabab bak djeunaweuëb geutanjoë ateuëh sueuë njoë meugantung nasib bandum geutanjoë bak masa njoë, nasib keuturônan bak masa ukeuë, dan nasib Nanggroë Atjèh njoë ateuëh rhuëng dônja.
Meunjo geutanjoë tangiëng droëteuh lagèë saboh bansa njang hina, njang leumoh, njang kon rnulia, njang djeuët gob peu-ngeut, njang djeuët gob peurintah wie-uneun, njang tém. Seumah bansa laén, njang tém teurimong peurintah nibak gob njang teuka, maka bansa geutanjoë keumeung hantjô, nan geutanjoë keumeung gadoh, Nanggroë Atjèh njoë keumeung djeuët keu djadjahan gob, dan bangsa geutanjoë keumeung djeuët keu bansa lamiët gob. Sabab meunjo tangiëng droëteuh lagèë saboh bansa njang hina, maka hana 1é tjita-tjita dan seumangat keu mulia; meunjo tangiëng droëteuh leumoh, maka hana lé seumangat pahlawan, meunjo tangiëng droëteuh bangai, maka geutanjoë tadjak seutot bansa gob njang akibat djih hana laén nibak keunong tipèë.
Teutapi meunjo geutanjoë tangiëng droëteuh lagèë saboh bansa njang mulia lagèë teuladan njang ka geubri lé éndatu teuh maka geutanjoë han sagai tatém djipeurintah lé bansa gob njang tamong u Nanggroë geutanjoë. Meunjo geutanjoë tangiëng droëteuh sibagoë saboh bansa njang mulia, njang hana sapeuë kureuëng nibak bansa laén, njang kon ngeut, njang kon leumoh, njang beuho, njang ta teupeuë peuë keupeunténgan droëteuh, ta tu’oh atô rumoh dan Nanggroëteuh, njang pantang djipeulamiët lé bangsa laén, njang ka meuribèë thôn hudép mulia, meugah dan meurdéhka, njang ta teupeuë hak droëteuh, maka meunjo tangiëng droëteuh lagèë njan, geutanjoë Atjèh keumeung meubeudoh keulai, Nanggroë Atjèh keumeung makmu teuma dan bansa Atjèh han lham ateuëh rhuëng dônja.
Geutanjoë Atjèh na saboh bansa ateuëh rhuëng dônja lagèë bansa-bansa laén tjit: geutanjoë na Nanggroë droëteuh: nanggroë Atjèh; geutanjoë na basa droëteuh: basa Atjèh, geutanjoë na riwajat droëteuh: seudjarah Atjèh, njang ka geupeugot lé éndatu teuh. Njoëkeuh pusaka njang handjeuët sagai tatuwo, uroë dan malam, beungoh-seupot, pat njang ta duëk, bôh bak gaki Seulawah, bôh bak putjak Geureudông. bôh bak binèh Kuta Aneuk Galông, bôh di Iërupa atawa di Amérika. Nanggro Atjèh njoë na keuh ibarat saboh kuta raja, njang ka geupeudong lé éndatu geutanjoë turôn-teumurôn meuribèë thôn njang ka u likôt keu teumpat hudép, keu teumpat maté, dan keu teumpat meuneu’èn geutanjoë aneuk-tjutjo geuh.
Kuta njang tjeudaih that njoë, njang meuasoë blang idjô, gunong meu-tjukèh awan, ban silingka laôt masén. diteungoh laôt Tawa, ka geupeudong dan ka geupeutheun meuribèë thôn nibak djirampaih lé bangsa laén, Timu Barat, Tunong Barôh, bôh deungon djalan diplomasi, bôh deungon geumuprang. Hana jum njang han geutém bajeuë, hana sôsah njang han geutém tanggông, hana phét njang nan geutém rasa, bah that pih njawong geutém bri deungon suka rila bak peulara tanoh mulia, nanggroë pusaka njoë.
Bak watèë Ibeuëh prang raja deungon Beulanda, njang phôn mulai bak thôn 1873 dan barô habéh bak thôn 1937, hana meusidroë peumimpin rajek bansa geutanjoë njang mantong hudép, keureuna bandum geupiléh maté mulia dalam mideuën prang nibak hudép hina dimijub Beulanda. Teuladan njang ka geubri keu geutanjoë aneuk-tjutjo njoë na keuh mutlak that, handjeuët bantah dan hana geuprèh djeunaweuëb nibak geutanjoë: beugi keuturonan Atjèh, hudép ateuëh rhuëng dônja njoë kon asai na hudép mantong; hudép geutanjoë handjeuët han deungon keumuliaan; geutanjoë leubèh djroh maté nibak hudép hina dimijub peurintah bansa gob; bansa Atjèh njoë pantang djipeurintah lé bansa laén. Lagèë tjit ka geupeuingat dalam hikajat éndatu geutanjoë:
Hadjat lôn, aneuk, Tadong beukong, Beu meuglong,
Lagèë geupula.
(Putroë Peukison)
Sabab peurnimpin-peumimpin geutanjoë ka habéh rneugulé dalam mideuën prang, geutanjoë keuturônan Atjèh njang lahé watèë Iheuëh prang njan, ka gadoh hubôngan deungon keuturônan Atjèh njang hudép jôh gohlorn prang. Dalam arti seudjarah, politék dan adab, keuturônan barô njoë ka gadoh meunumat, ka gadoh taloë njang djeuët peusambông geutanjoë deungon keuturônan njang ka u likôt. Ureuëng bako kabéh maté; kitab-kitab ka béh djitôt lé kaphé. Eleumèë éndatu hana geuteumeung peutren bak tjutjo. Keuturônan barô njoë hudép dalam seupôtseupeuët, hana meuho Tunong Barôh, hana ta tukri pakri ban tatjok langkah njang seulamat keu geutanjoë sibagoë saboh bansa dan keu Atjèh sibagoë saboh Nanggroë. Peudoman njang peutunjok djalan keu djeuëp-djeuëp bansa dalam hai njang lagèë njoë njan keuh seudjarah djih. Teutapi di geutanjoë seudjarah teuh ka gadoh bandum dalam awo. Hana ta teupeuë lé peuë njang ka teudjadi di Nanggroë Atjèh njoë 50 thôn njang ka u likôt, peuë lorn 5000 thôn njang ka ka.
Padahai, njang ubé buët, ‘eleumèë seudjarah droë teuh keuh njang ék bri djeunaweuëb keu geutanjoë peukara peuë njang peureulèë ta peubuët bak tiëp-tiëp watèë, dan bak djeuëb-djeuëb na baja keu bansa. Seudjarah geutanjoë peunoh deungon tjeunto dan teuladan pakri ban éndatu geutanjoë geu ngiëng droë geuh; pakri ban gob njan geu peubuët watèë bansa dan Nanggro Atjèh njoë na dalam baja; pakri ban gob njan geubri meunalaih keu buët bansa laén; pakri ban gob njan geu ngiëng bansa-bansa laén di Sumatra, Malaya dan Djawa; pakriban gob njan geu
ngiëng bansa-bansa iërupa dan Amèrika; dan peuë njang ka geu peugot bak peutheun dèëlat bansa dan Nanggroë Atjèh njoë. Bandum ‘èleumèë njoë ka hana lé bak djaroë geutanjoë keuturônan Iheuëh prang deungon Beulanda njan, pada hai masa njang ka u likôt njan na keuh sibagoë tanglông njang ék peupeungeuh djalan keu masa ukeuë.
Meunankeuh, bak watèë ureuëng Beulanda djipeutalô lé ureuëng Djeupang, geutanjoë ureuëng Atjèh dan Nanggroë Atjèh njoë djitjok lé Djeupang. Nan-nan gob njang mat nanggroë dan djaroë-gaki djih meugantoë nibak basa Beulanda keu basa Djeupang: “Gouverneur”, “Controleur”, “Zeifbestuurder” djeuët keu “Tjokan”, “Guntjo”, “Suntjo”, dan laén lom lagèë njan. Teuma, bak watèë Djeupang pih ka talô prang, dan pajah djih meunjeurah bak pihak Meusjarikat (Amèrika, Inggréh, Peurantjis, Beulanda dah rakan-rakan djih), nanggroë Atjèh njoë rhet keulai bak djaroë droëteuh, seudang ban saboh “Hindia Beulanda”–njang djinoë ka djibalék nan keu “Indonesia” njang makna djih “Pulo Kléng” atawa “Pulo Hindu” –ka djitjok keulai lé Beulanda.
Teutapi Beulanda bak watèë njan han djidjeuët teuka keulai keunoë u nanggroë Atjèh keureuna peungaba buët éndatu geutanjoë. Njoë keuh saboh tjeunto dalam seudjarah dônja, pakriban buët éndatu, buët ureuëng tjhik teuh njang ka maté bri peulindông keu keuturônan njang mantong hudép nibak baja djipeuék prang lé musôh. Teutapi geutanjoë Atjèh bak thôn 1945, lagèë ka ta meuteu’oh bunoë dilikôt, na dalam seupôt-seupeuët peukara politék dan peukara mat nanggroë teuh. Geutanjoë na keuh lagèë ureuëng ka gadoh akai, hana ta teupeuë peubuët peuë njang djroh keu droëteuh bak watèë njang peuntèng that njan. Adak meugeutanjoë hana teungeut, adak meu ta teupeuë peuë njang djroh keudroëteuh, teuntèë geutanjoë ka ta peunjata ladju bak dônja bahwa nanggroë Atjèh meutuah njoë ka meurdéhka keulai lagèë djameun kon sabé ateuëh rhuëng dônja. Bak watèë njan geutanjoë hana soë ék sanggah bak ta peudong hak droëteuh keulai. Beulanda han djidjeuët gisa lé beureukat peungaba éndatu. Djawa ka djitjok teuma lé Beulanda. Sukarno ka djimeunjeurah lagèë aneuk manok. Djinoë barô ta teupeuë padum na jum njang pajah tabajeuë keureuna hana ‘eleumèë njan.
Meunankeuh, keureuna geutanjoë ka djeuët keu bangai that, nibak tapeunjata droëteuh meurdéhka keulai, geutanjoë tadjak seutot Djawa dan tapeugot droëteuh keudjaminan atawa “borg” Djawa bak mata dônja, nanggroë Atjèh njoë tabri djih ngui sibagoë bukti tanoh de facto djih bak dônja, tanoh njang han ék djipeutaklôk lé Beulanda, Djadi kurban dan peungaba éndatu geutanjoë kon na tangui keu droëteuh bak peutheun keu meurdéhkaan nanggroë Atjèh njoë, teutapi ta bri djingui lé Djawa bak peutheun keumeurdéhkaan droë djih dan keuneuleuëh djidjadjah geutanjoë teuma. Djinoë nan-nan djaroë-gaki gob njang mat nanggroë geutanjoë ka djigantoë teuma deungon basa Djawa. “Tjokan”, “Guntjo”, “Suntjo” ka djeuët keu “Gubernur”(djitjuë nibak basa Beulanda), “Bupati”. “Wedana,”
“Tjamat” dan laén lagèë njan. Njoë bandum na keuh alamat peundjadjahan bansa gob ateuëh bansa geutanjoë njang handjeuët han tasampôh beu gléh nibak muka nanggroë Atjèh.
Keu geutanjoë bansa Atjèh djalan hudép tjit saboh sagai: hudép deungon mulia. Dan hudép deungon mulia maknadjih hudép deungon meurdéhka. Hana gah bak hudép lamiët. hudép dimijub peurintah bansa laén kon mantong hana mustahak, teutapi mustahé beugi geutanjoë njang darah Atjèh na ilé dalam tubôh teuh. Wasiët seudjarah geutanjoë njang ka meribèë thôn, njang ka geuseutot lé éndatu geutanjoë trôk ‘an naphaih geuh njang keuneuleuëh, hana laén nibak njoë: leubèh got ta maté bak ta peudong keu muliaan agama, bangsa dan Nanggroë Atjèh njoë nibak hudép djeuët keu lamiët bansa laén. Njoëkeuh sabab maka nanggroë Atjèh dan bansa Atjèh meurdéhka dan mulia sabé ateuëh rhuëng dônja.
Risalah Atjèh BAK MATA DÔNJA njoë ka ulôn susôn keu ureuëng muda dan aneuk dara Atjèh bak watèë njoë, sibagoë saboh tutuë njang peusambông masa njang ka u likôt deungon masa ukeuë, sibagoë seunambông taloë njang ka putôh deungon masa djameun, supaja ureuëng muda Atjèh, agam dan inong, geupham keulai pakriban dônja njang ka geupeudong Ié éndatu, pakriban keumuliaan njang ka geuteumeung, dan pakriban bak watèë njan geutanjoë Atjèh gob thèë na ban saboh dônja. Asoë buku njoë teusadja teupiléh nibak padum-padum boh tuléhsan keunarang ureuëng lerupa dan Amerika teuntang hai nanggroë Atjèh bak masa njang ka u likôt, nibak meureutôh-reutôh keunarang laén dalam basa Inggréh, Portugéh, Peurantjis, Djeureuman, Beulanda, Italia dan Arab njang ka ulôn teumeung dalam meuthôn-thôn parèksa dalam keuneubah kitab-kitab djameun di Lissabon (Portugéh), Madrid (Spanjol), Paris (Peurantjis), London (Inggréh), Istanbul (Turki), New York dan Washington (Amerika).
Le that buku njang gob tuléh teuntang Atjèh dalam basa Meulaju meu asai nibak peuë njang ka djituléh Ié ureuëng Beulanda, djadi meu asai nibak musôh geutanjoë. Ka trang, ureuëng Beulanda sabé djitjuba peu ubit arti geutanjoë Atjèh dalam dônja, dan djitjuba tôp bak geutanjoë peuë njang bangsa lerupa njang laén piké teuntang bangsa geutanjoë. Peuë lom saboh strategi politék dan militè Beulanda bak djimuprang deungon geutanjoë, lagèë kheun Snouck Hurgronje hana laén nibak “hun superioriteitswaan te ontnemen”, njakni deungon djalan ta peu hantjô peurasaan keu muliaan dan keutinggian bangsa Atjèh njan. Djadi Beulanda pih djiteupeuë meunjo geutanjoë mantong ta ngiëng droëteuh lagèë saboh bansa njang mulia geutanjoë han ta tém sagai meunjeurah dan han ék djih djadjah.
Deungon ta teupeuë pakri ban Atjèh BAK MATA DÔNJA dan pakri ban bansa-bansa laén ban saboh dônja djingiëng geutanjoë Atjeh, maka ‘eleumèë njoë meutulông keu geutanjoë keuturônan Atjèh bak masa njoë bak ta ngiëng
droëteuh lagèë saboh bansa njang mulia, mangat ta tu’oh hudép dan ta tukri maté lagèë njang patôt keu saboh bansa njang mulia. Meunantjit, mangat ék ta peugot peuë njang ka reuloh, ta peugisa peuë njang ka gadoh.
Teungku Tjhik di Tiro Hasan Muhammad
New York, 15 Mart, 1968.
